هندوانه ابوجهل را بهتر بشناسیم
آشنایی با هندوانه ابوجهل (حنظل)
هندوانه ابوجهل با نام علمی Citrullus colocynthis که با نامهای دیگری مانند “خربزه ابوجهل”، “حنظل” و “هندوانه بیابانی” شناخته میشود، یک گیاه سمی از تیره کدوییان و بومی حوضه مدیترانه و آسیای غربی، بهویژه شامات، ترکیه (خصوصاً مناطقی مانند ازمیر) و نوبیه است. در ایران هم در جاهای مختلف به خصوص در مناطق گرمتر، رویش دارد.
این گیاه بهطور ظاهری شبیه به هندوانه معمولی است اما میوههایی کوچک، سفت و با پالپ بسیار تلخ دارد. هندوانه ابوجهل حاوی ترکیبات مهمی همچون کوکوربیتاسین و اسیدهای اولئیک و لینولئیک، آرژنین، تریپتوفان و اسیدهای آمینه حاوی گوگرد بوده و استفاده از آن در درمان و طب سنتی نیز به دلیل وجود همین مواد موثره است.
توصیف گیاهشناسی
ریشه و ساقه
ریشههای این گیاه بزرگ، گوشتی و چندساله بوده و به دلیل داشتن ریشههای عمیق، میزان بقای بالایی دارد. ساقههای رونده آن به طول چند متر در تمامی جهات پخش میشوند و در صورت وجود گیاهان دیگر مانند بوتهها، از آنها برای بالا رفتن استفاده میکنند.
برگها
برگهای هندوانه ابوجهل شباهت زیادی به هندوانه معمولی دارند. آنها به شکل پنجهای و زاویهدار با سه تا هفت لوب تقسیمشده هستند.
5 اشتباه رایج در استفاده از گیاهان دارویی
گلها
گلهای این گیاه زردرنگ و تکگل هستند که در محل اتصال برگها روی ساقه رشد میکنند. هر گل دارای کاسبرگ پنجقسمتی و تاجی زنگولهشکل با پنج لوب است. هندوانه ابوجهل گیاهی تکپایه است، به این معنا که گلهای نر و ماده روی یک گیاه رشد میکنند.
گلهای نر دارای پنج پرچم هستند که چهار عدد از آنها بهصورت جفت و یکی بهصورت تکی قرار دارد. گلهای ماده نیز دارای سه برچه و یک تخمدان کرکدار و کروی هستند.
میوه
میوه هندوانه ابوجهل کرویشکل و صاف بوده و قطر آن بین ۵ تا ۱۰ سانتیمتر است. این میوه طعمی بسیار تلخ دارد و در زمان رسیدن به رنگ زرد با رگههایی سبز درمیآید. پالپ داخلی آن سفید، اسفنجی و خشک است و دانهها در آن قرار گرفتهاند. هر گیاه میتواند بین ۱۵ تا ۳۰ میوه تولید کند.
هندوانه ابوجهل حنظل
دانهها
دانههای هندوانه ابوجهل خاکستریرنگ و کوچک هستند و دارای طعمی تلخ و شبیه به مغزها میباشند. دانهها غنی از چربی و پروتئین هستند و بهصورت کامل خورده شده یا بهعنوان دانههای روغنی استفاده میشوند. روغن موجود در دانههای این گیاه حاوی ۶۷ تا ۷۳ درصد اسید لینولئیک، ۱۰ تا ۱۶ درصد اسید اولئیک و مقادیر کمتری از اسیدهای استئاریک و پالمتیک است.
روغن استخراجشده از دانههای هندوانه ابوجهل به میزان حدود ۴۰۰ لیتر در هر هکتار بازده دارد و دانهها سرشار از آرژنین، تریپتوفان و اسیدهای آمینه حاوی گوگرد هستند.
گونههای مشابه
هندوانه ابوجهل شباهت زیادی به هندوانه معمولی دارد زیرا هر دو در یک سرده قرار دارند.
پراکنش و زیستگاه
هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthis) یک گیاه رونده بیابانی است که در خاکهای شنی و مناطق خشک رشد میکند. این گیاه بومی حوضه مدیترانه و آسیای غربی است و از سواحل غربی شمال آفریقا گرفته تا شرق صحرای بزرگ آفریقا و مصر تا هند پراکنده شده است. همچنین در سواحل شمالی دریای مدیترانه و دریای خزر نیز یافت میشود.
هندوانه ابوجهل در جنوب اروپا و جزایر اژه نیز میروید. در جزیره قبرس، این گیاه بهصورت محدود کشت میشود و از قرن چهاردهم تاکنون بهعنوان یک منبع درآمد مطرح بوده و همچنان به کشورهای دیگر صادر میشود.
این گیاه در مناطق بیابانی هند بهصورت یکساله یا چندساله رشد میکند و میتواند در شرایط بسیار خشک زنده بماند. هندوانه ابوجهل قادر به تحمل بارش سالانه بین ۲۵۰ تا ۱۵۰۰ میلیمتر و دمای سالانه ۱۴.۸ تا ۲۷.۸ درجه سانتیگراد است. این گیاه در ارتفاعات صفر تا ۱۵۰۰ متر از سطح دریا و در خاکهای شنی لومی و مناطق نیمهبیابانی با دامنه pH بین ۵.۰ تا ۷.۸ رشد میکند.
براساس گزارشهای تاریخی تجارت، از سال ۱۸۹۵ برداشت و تجارت هندوانه ابوجهل در فلسطین بهخصوص شهر یافا انجام میشده است. این میوه تحت عنوان تجاری «کلوکنت ترکی» به انگلستان صادر میشده است. به گفته گزارشهای کنسولی ایالات متحده در سال ۱۸۹۵:
«میوه بهطور طبیعی و بدون نیاز به دخالت کشاورزان در فاصله بین کوههای فلسطین و سواحل شرقی مدیترانه، از شهر غزه تا کوه کرمل رشد میکند. خاک شنی، اقلیم گرم و رطوبت کم تنها نیازهای لازم برای رشد کامل این گیاه هستند. کشاورزان محلی (فلاحان) در ماههای جولای و آگوست میوهها را قبل از رسیدن کامل برداشت میکنند، سپس آنها را پوستکنده و در آفتاب خشک میکنند. میوههای خشکشده بهصورت گلولههای کوچک نامنظم بستهبندی شده و عمدتاً از طریق انگلستان صادر میشوند.»
هندوانه ابوجهل
کشت
هندوانه ابوجهل یک گیاه چندساله است که میتواند بهطور جنسی (تکثیر بذر) و غیرجنسی (تکثیر رویشی) تولید مثل کند. با این حال، جوانهزنی بذرها به دلیل شرایط خشک و سخت بسیار ضعیف است، بنابراین تکثیر رویشی در طبیعت موفقتر و رایجتر است. در مناطق خشک هند، رشد این گیاه از ژانویه تا اکتبر ادامه دارد، اما بهترین زمان برای رشد رویشی فصل تابستان و همزمان با فصل بارندگی است. رشد گیاه در پایان فصل بارانی و با کاهش دما کند میشود و در ماههای سرد و خشک دسامبر و ژانویه تقریباً متوقف میشود.
هندوانه ابوجهل خاکهای شنی را ترجیح میدهد و بهعنوان نمونهای از مدیریت بهینه آب در گیاهان بیابانی شناخته میشود. مطالعه روی این گیاه میتواند در تحقیقات مرتبط با واکنش گیاهان بیابانی به تنش آبی مفید باشد. برای بهبود تولید، استفاده از کودهای ارگانیک توصیه میشود.
در نیجریه، کشت هندوانه ابوجهل بهصورت کشت مخلوط همراه با گیاه کاساوا انجام میشود. با این حال، این گیاه در شرایط کشت نیز تحت تنشهای اقلیمی و بیماریهایی مانند ویروس موزاییک خیار، ویروس موزاییک طالبی و پژمردگی فوزاریومی قرار دارد. برای بهبود مقاومت گیاه به بیماریها و تنشها و همچنین افزایش عملکرد و پایداری تولید، پروتکلهای جدیدی برای بازتولید این گیاه توسعه یافته است که از موانع هیبریداسیون بینگونهای جلوگیری میکند.
موارد استفاده از هندوانه ابوجهل
مصارف سنتی و تاریخی
هندوانه ابوجهل (Citrullus colocynthis) کاربردهای متنوعی از جمله مصارف دارویی و منبع انرژی مانند روغنگیری و تولید سوخت زیستی دارد. شواهد باستانشناسی نشان میدهد که دانههای کوچک و متمایز هندوانه ابوجهل در سایتهای باستانی شمال آفریقا و خاورمیانه، از جمله در محوطههای نوسنگی «ارمنت» و «نگاده» در مصر و در غارهای ناهال همار فلسطین پیدا شدهاند. این یافتهها به استفاده انسان از هندوانه ابوجهل پیش از اهلیسازی آن اشاره دارند.
مصارف دارویی سنتی
هندوانه ابوجهل برای قرنها در طب سنتی استفاده گستردهای داشته است. در طب سنتی عربستان، این گیاه بهعنوان مسهل، ادرارآور و درمانی برای گزش حشرات استفاده میشده است. پودر هندوانه ابوجهل گاهی بهصورت موضعی و به همراه آلوئهورا، ضماد یا باندهای دارویی استفاده میشد.
در گذشته، از قرصها یا خمیرهایی که با استفاده از هندوانه ابوجهل تهیه میشدند، بهعنوان مسهل استفاده میکردند. این قرصها شامل ترکیباتی از هندوانه ابوجهل، صمغ بدلیوم و صمغ عربی بودند و در طب سنتی با نام “الحنظل” (واژهای عربی به معنای هندوانه ابوجهل) شناخته میشدند.
در دامپزشکی سنتی، شیره هندوانه ابوجهل برای درمان جوشهای پوستی در شترها استفاده میشد. در فلسطین، از این گیاه برای درمان یبوست، گال و التهاب پس از زایمان در دامهایی مانند گوسفند، گاو و مرغها استفاده میشده است.
مصارف خوراکی
دانههای هندوانه ابوجهل پس از جدا شدن از گوشت تلخ و حرارت دادن، قابل خوردن هستند. از دوران باستان، این دانهها در مناطق صحرای بزرگ آفریقا و ساحل، بهعنوان منبع غذایی در شرایط دشوار کشاورزی استفاده میشدند. شواهدی نشان میدهد که ظروف سفالی باستانی موسوم به «حلقههای کلیتون» که در مصر کشف شدهاند، ممکن است بهعنوان کورههای قابلحمل برای تفت دادن دانههای هندوانه ابوجهل استفاده میشدهاند.
بدویهای صحرانشین نوعی نان با استفاده از دانههای آسیابشده هندوانه ابوجهل تهیه میکنند. همچنین، ارتباط نزدیکی بین این گیاه و هندوانه معمولی (Citrullus lanatus) وجود دارد؛ بهطوریکه احتمال داده میشود هندوانه برای دانههای خوراکی از گونههای کشتشده هندوانه ابوجهل در مصر باستان توسعه یافته باشد.
در غرب آفریقا، دانههای این گیاه با نام «اگوسی» شناخته میشوند و در تهیه سوپهای محبوب مورد استفاده قرار میگیرند.
علاوهبر دانهها، گلهای هندوانه ابوجهل نیز قابل خوردن هستند و از ساقههای این گیاه میتوان بهعنوان منبع آب استفاده کرد.
سایر کاربردها و تحقیقات
روغن استخراجشده از دانههای هندوانه ابوجهل (حدود ۴۷ درصد) برای تولید صابون استفاده میشود. تولید این روغن به دلیل توانایی این گیاه برای رشد در خاکهای فقیر و کمآب، مقرونبهصرفه است. میوهها قبل از رسیدن کامل برداشت میشوند و پس از جداسازی پوست، پالپ حاوی دانهها خشک میشود. میزان برداشت دانهها حدود ۶.۷ تا ۱۰ تن در هکتار است و با توجه به درصد روغن ۳۱ تا ۴۷ درصد، میتوان تا ۳ تن در هکتار روغن به دست آورد.
بررسیها نشان دادهاند که اسیدهای اولئیک و لینولئیک استخراجشده از هندوانه ابوجهل دارای خواص ضد لارو پشهها هستند و میتوانند در تحقیقات مرتبط با کنترل حشرات مفید باشند.
منبع: ویکی پدیای انگلیسی
